In herinnering aan paus Benedictus XVI, 1927-2022

Ook al was Joseph Ratzinger afgetreden als paus, toch is zijn overlijden op de laatste dag van 2022 een gebeurtenis van de eerste rang. Dat zou het ook zijn als hij nimmer paus Benedictus XVI was geweest. Niet alleen bekleedde Ratzinger de hoogste kerkelijke ambten, als theoloog laat hij zowel in kwantiteit als in kwaliteit een enorme erfenis achter (zijn Verzameld Werk bestaat uit zestien delen van elk 600 pagina’s), die veel mensen dichterbij, of zelfs in de katholieke Kerk heeft gebracht. Zijn uitzonderlijke intelligentie en geleerdheid worden door niemand betwist.

Benedictus: westerse cultuur onder Vuur

Het uitspreken van zijn zorg over de christelijke cultuur van het Westen die onder vuur ligt, niet alleen van buiten, maar vooral van binnenuit, is een rode draad in het werk van Ratzinger. Samen met een Italiaanse senator wijdde hij een discussieboek Zonder wortels aan de toenemende ‘ontworteling’ van de Westerse cultuur uit haar traditionele voedingsbodem van christelijke beschaving. De gevolgen daarvan zijn groot. “Ik merk”, zo schrijft hij "dat hoe meer relativisme de algemeen aanvaarde manier van denken wordt, hoe meer het neigt naar onverdraagzaamheid. Politieke correctheid ... probeert het domein van één enkele manier van denken en spreken te vestigen. Haar relativisme wekt de illusie dat zij grotere hoogten heeft bereikt dan de hoogste filosofische verworvenheden uit het verleden. Het presenteert zichzelf als de enige manier van denken en spreken - als men tenminste in de mode wil blijven. ... Ik denk dat het van vitaal belang is dat we ons verzetten tegen deze oplegging van een nieuwe pseudo-verlichting, die zowel de vrijheid van denken als de vrijheid van godsdienst bedreigt."

Ontwikkelingen na Concilie bedreigden geloof

Een belangrijk referentiepunt in Ratzingers leven was zijn aanwezigheid bij het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) als peritus (theologische expert). Hij maakte daar deel uit van de ‘progressieve’ vleugel, die door Duitsers maar ook Nederlanders als kardinaal Alfrink en Vlamingen als Edward Schillebeeckx werd gedomineerd. Maar Ratzinger kreeg al snel bedenkingen bij de ontwikkelingen die het Concilie in gang bleek te hebben gezet. Hij zag dat de zucht om de Kerk – onder dekmantel van aggiornamento (bij de tijd brengen) – in feite wereldgelijk te maken, niet alleen het katholieke geloof ondermijnde maar ook leidde tot vervreemding en vervolgens onverschilligheid bij de gelovigen, die in de decennia na het Concilie dan ook in groten getale de Kerk verlieten.

Traditie ijkpunt voor nieuwe ontwikkelingen

Ratzingers bedenkingen blijken ook wanneer hij in 1971 mede-oprichter is van het tijdschrift Communio, dat bedoeld is als tegenwicht voor het radicale Concilium, waaromheen zich ‘progressieve’ theologen als Schillebeeckx verzamelden. Later zal hij een ‘hervorming van de hervorming’ bepleiten en een ‘hermeneutiek van de continuïteit’ (d.w.z. een geloofsoverdracht zonder breuken). Dit streven wordt geleidelijk tot een rode lijn in zijn werk en als paus geeft hij hier het duidelijkst vorm aan met het motu propio (pauselijke brief) van 2007, Summorum Pontificum. Hiermee geeft hij de liturgie – met name die van de H. Mis - van vóór Vaticanum II, die na dat concilie sterk werd onderdrukt, weer gelijke rechten in de Kerk. Dat daar door interne tegenwerking op veel plaatsen niet veel van terecht komt, doet niets af aan zijn streven om van de traditie opnieuw een ijkpunt te maken aan de hand waarvan nieuwe ontwikkelingen moeten worden beoordeeld en eventueel teruggebracht binnen de marges van de rechtgelovigheid. Overigens zal paus Franciscus dit streven van zijn voorganger verregaand blokkeren. Het duidelijkst blijkt dit uit Franciscus’ motu propio Traditionis Custodes (2021) dat in grote lijnen Summorum Pontificum terugdraait en de viering van de preconciliaire liturgie opnieuw bemoeilijkt.

Lancering in kerkelijke hiërarchie

Je zou kunnen zeggen dat Joseph Ratzinger in het midden van de jaren zeventig er al een grote carrière als theoloog op had zitten. Het besluit van paus Paulus VI om hem in 1977 tot bisschop te wijden en aan te stellen als aartsbisschop van het belangrijke aartsbisdom München-Freising lanceert de theoloog tot zijn eigen verrassing in de kerkelijke hiërarchie. Paus Johannes Paulus II roept hem in 1981 zelfs naar Rome, om leiding te geven aan de Congregatie voor de Geloofsleer. Dat resulteert in een nieuwe aanpak en een groot aantal documenten, onder andere over de heikele thema’s van seksuele en medische ethiek, maar ook in kritisch onderzoek van heterodoxe theologen als Küng en Schillebeeckx en van de marxistisch geïnspireerde bevrijdingstheologieën van Zuid-Amerika. De verklaring Dominus Jesus (2000) bevestigt de unieke heilsrol van Jezus Christus en van de katholieke Kerk. Ook ziet Ratzinger toe op de totstandkoming van de Catechismus van de Katholieke Kerk, die in 1992 verschijnt en tot doel heeft de in brede kringen bestaande geloofsverwarring een halt toe te roepen.

‘Dictatuur van het relativisme’

De als persoon bescheiden optredende Ratzinger komt meer naar voren na het overlijden van paus Johannes Paulus II op 2 april 2005. Ratzinger celebreert diens Requiemmis op 9 april. Bij de H. Mis voorafgaand aan de pausverkiezing, prijst hij tijdens de preek niet alleen zijn voorganger, maar stelt hij ook de “dictatuur van het relativisme” in Kerk en samenleving aan de kaak: een dictatuur “die niets als definitief erkent en waarvan het uiteindelijke doel alleen bestaat uit het eigen ego en de eigen verlangens". Het krachtigste tegengif tegen deze tirannie, zegt hij, is een vriendschap met Christus die "ons een criterium geeft om het ware van het valse te onderscheiden".

Sankt Gallen-maffia

De preek maakt allerwege diepe indruk. Toch is het een grote verrassing wanneer Ratzinger als paus Benedictus XVI uit het conclaaf komt. Hij blijkt een onvoorziene compromiskandidaat. Naar achteraf zal blijken heeft een aantal ‘progressieve’ kardinalen buiten het conclaaf om tevergeefs samengespannen om de aartsbisschop van Buenos Aires, Jorge Bergoglio, te laten verkiezen. Deze groep, die zichzelf schertsend een ‘maffia’ noemt en nu naar hun vergaderplaats bekend staat als de ‘Sankt Gallen-maffia’, heeft zich niet laten weerhouden door het feit dat het canoniek recht het maken van afspraken voor het conclaaf verbiedt op straffe van automatische excommunicatie. Door het aftreden van Benedictus in 2013 en de opvolging door paus Franciscus (die niet alleen kandidaat was van de Sankt Gallen-maffia, maar ook meewerkte aan zijn eigen verkiezing) zullen ze alsnog hun zin krijgen.

Regensburger Rede: wereldwijde opschudding

De keuze van Ratzinger voor de naam Benedictus geeft het programma van zijn pontificaat aan. Naar eigen zeggen dacht hij daarbij aan zijn voorganger paus Benedictus XV, de paus van de Eerste Wereldoorlog op wiens inspanningen voor de vrede destijds zo weinig acht werd geslagen. Maar ook aan de H. Benedictus van Nursia, die na de val van het West-Romeinse rijk het kloosterwezen stichtte en daarmee de grondslag legde voor de christelijke beschaving van de middeleeuwen. Al sinds de jaren tachtig heeft Ratzinger zijn zorgen geuit over de toekomst van een Westerse beschaving die God de rug heeft toegedraaid, en daardoor zowel letterlijk als figuurlijk onvruchtbaar wordt. Hij voorziet problemen vanwege het tekort aan natuurlijke bevolkingsgroei en de immigratiestroom en ook de bijzondere complicatie die de islam – de godsdienst van veel immigranten – daarbij vormt. Als paus zal hij dit indirect aan de orde stellen met zijn fameuze Regensburger Rede van 12 september 2006, een gastcollege dat hij geeft tijdens een pausbezoek aan Duitsland. Het college zorgt voor wereldwijde opschudding, omdat Ratzinger een Byzantijnse keizer aanhaalt die gezegd zou hebben: “Laat mij zien wat Mohammed voor nieuws heeft gebracht en je zult er slechts slechte en onmenselijke dingen vinden, zoals zijn gebod om het geloof dat hij predikte te verspreiden met het zwaard.”

Secularisme leidt tot irrationaliteit

Het was er Ratzinger echter niet zozeer om te doen de gewelddadigheid van de islam aan de kaak te stellen, als om de betekenis van de rede voor het christendom uit te lichten. De christelijke God is een redelijke en dus betrouwbare god, aldus Ratzinger, terwijl Allah, de islamitische god, aan geen enkele categorie gebonden is en zich zelfs niet door de rede laat inperken, omdat dit een ontoelaatbare inperking van zijn soevereiniteit zou inhouden. Grillig en irrationeel gedrag, aldus Ratzinger, is in strijd met de natuur van de christelijke god. Een Westerse cultuur die zich van God ontdoet, ontdoet zich van haar redelijke beginsel. Een volstrekt secularisme, zo is de implicatie, zal ontaarden in irrationaliteit, en in de ongeremde overheersing van de sterken over de zwakken. Daarmee in overeenstemming is dat Ratzinger als paus tijdens een toespraak voor het Duitse parlement, herinnert aan het totalitaire bewind van de nazi’s en waarschuwt dat een ontkerstende politiek "een staat van cultuurloosheid" met zich meebrengt, die kwetsbaar maakt voor "extremistische en radicale bewegingen” die zullen opkomen “om het vacuüm te vullen".

Drie encyclieken

Tijdens zijn pontificaat schreef Benedictus drie encyclieken: Deus Caritas Est (God is liefde) in 2005; Spe Salvi (Gered door hoop) in 2007; en Caritas in Veritate (Liefde in Waarheid) in 2009, naast een aantal ander belangrijke documenten, waarvan het al genoemde Summorum Pontificum het meest kenmerkend voor zijn pontificaat is. Benedictus zag ook nog kans om de drie delen van zijn boek Jezus van Nazareth te voltooien, een geleerde maar ook gelovige synthese van alles wat het theologisch en historisch onderzoek naar Jezus Christus heeft opgeleverd.

Benedictus treedt af

Op 11 februari 2013 baarde Benedictus groot opzien, toen hij in het Latijn aankondigde dat hij direct aan het eind van die maand zou aftreden, op grond van zijn leeftijd en gezondheid. Of dit de werkelijke of enige redenen waren voor zijn aftreden is het onderwerp van veel speculatie geworden, maar zelf heeft hij het daar altijd bij gehouden. Dat een paus aftreedt is eigenlijk niet de bedoeling, omdat, om met de woorden van Johannes Paulus II te spreken, “Jezus ook niet van het kruis afkwam”. Wel was het merkwaardig dat Ratzinger na zijn aftreden vasthield aan verschillende uiterlijkheden van het pausdom, zoals een witte toog en de titel van Zijne Heiligheid. Ook het feit dat hij zichzelf aangeduid wilde zien met de term ‘paus emeritus’ suggereert dat hij niet geheel van de pauselijke waardigheid afstand wilde doen. Hij liet er echter nooit twijfel over bestaan dat er maar één paus was, en dat dit zijn opvolger paus Franciscus was. Zelf trok hij zich terug op de achtergrond, nam zijn intrek in een klooster in het Vaticaan en verliet dat slechts een enkele maal, zoals in 2020 om zijn stervende broer een laatste bezoek te brengen.

Geestelijk testament

In 2006 schreef Ratzinger, dan nog als paus Benedictus XVI, zijn geestelijk testament. Gezien Ratzingers hoge academische status is de relativering opmerkelijk die hij bij ‘de wetenschap’ aantekent. “Vaak lijkt het alsof de wetenschap - enerzijds de natuurwetenschappen; anderzijds het historisch onderzoek (met name de uitleg van de Heilige Schrift) - onweerlegbare inzichten te bieden heeft die in strijd zijn met het katholieke geloof.” Maar, aldus Ratzinger, als je wat langer meeloopt zie je vanzelf dat dergelijke “onweerlegbare inzichten” mettertijd “geen wetenschap blijken te zijn, maar filosofische interpretaties die slechts schijnbaar tot de wetenschap behoren”. Precies hetzelfde geldt voor het historisch onderzoek van de H. Schrift. Ik heb alle academische modes meegemaakt, besluit Ratzinger geruststellend, en hij ziet steeds, “hoe uit de wirwar van hypothesen de redelijkheid van het geloof is ontstaan en opnieuw ontstaat. Jezus Christus is waarlijk de Weg, de Waarheid en het Leven - en de Kerk is, in al haar tekortkomingen, waarlijk Zijn Lichaam.”

Laatst bijgewerkt: 3 januari 2023 22:37

Doordring heel Nederland van de boodschap van bekering

Uw gift brengt de boodschap van bekering en hoop van Onze Lieve Vrouw in Fatima aan duizenden mensen.

Doneer