De zalige Fra Angelico "pakte nooit zijn penselen op zonder de Almachtige aan te roepen en het was in staat van genade dat hij zijn engelen in de bloemrijke tuinen van de Hemel plaatste". (Beeld: Wikipedia)
Zalige Fra Angelico, de ‘Thomas van Aquino’ van de schilderkunst
Enkele biografische bijzonderheden van de zalige Fra Angelico, wiens feestdag op 18 februari valt:
Bij de Predikheren
Guido di Pietro werd rond 1387 geboren in Florence. Op 20-jarige leeftijd, na het horen van een preek van de grote Dominicaan Fra Giovanni op een kerstavond, besloot hij zich aan te sluiten bij de Predikheren (de Nederlandse benaming voor de Dominicanen, red.] en werd als novice toegelaten tot het klooster van San Domenico in Fiesole.
Drie stijlveranderingen
De jongeman toonde al een groot artistiek talent, maar hij voelde dat hij dit moest opofferen aan God. Zijn broeders in het habijt raden hem dat af en moedigen hem aan om zijn gaven te ontwikkelen. De prior gaf hem onmiddellijk de opdracht om de boeken van het uur in de kloosterbibliotheek te versieren. Zijn leven, aanvankelijk rustig, veranderde ongeveer drie keer door kloosterwisselingen.
Thomas van Aquino-enthousiast
De eerste keer, vanwege het Westerse Schisma [1378-1417, crisistijd van pausen en tegenpausen, red.] , omdat de overste van Fiesole, de zalige Jean Dominici [Giovanni di Domenico] de paus die de Republiek van Florence had toegelaten niet accepteerde. Deze veranderingen droegen echter bij aan de spirituele en artistieke verrijking van Fra Giovanni, vooral de periode die hij doorbracht in Foligno, vlakbij Assisi, dat de heilige broeder vaak bezocht. Als goede dominicaan had hij een groot enthousiasme voor het werk van Thomas van Aquino.
Perfectie, proportie, pracht
Hij kende dit werk perfect, voedde er zijn vroomheid mee en legde onbewust de basis voor zijn toekomstige werk erover. In de Summa Theologica ontdekte hij zijn nieuwe reden om te leven en zijn esthetische ideaal. "Drie gaven zijn nodig voor schoonheid," zei Thomas: "ten eerste integriteit en perfectie, omdat onvoltooide dingen als zodanig misvormd zijn; vervolgens zijn proportie en harmonie tussen de delen nodig. Ten slotte helderheid en pracht. We beschouwen dingen met heldere, felle kleuren als mooi. En Fra Giovanni maakte van deze wet zijn gouden regel.
Kunst als gebed
In 1418 keerden de Dominicanen van Fiesole terug naar hun klooster en de heilige broeder gaf zich nu vol voldoening over aan zijn kunst. Zijn eerste grote werk was een schilderij voor het Charterhouse in Florence; anderen volgden, steeds talrijker. De monniken waren vol bewondering. "Fra Giovanni schildert niet, hij bidt," zegt een van hen. Zijn kunst was in feite een lied, een gebed. Hij pakte nooit zijn penselen op zonder de Almachtige aan te roepen en het was in een staat van genade dat hij zijn engelen in de bloemrijke tuinen van de Hemel plaatste. Zijn engelen waren zo mooi en zo zuiver dat hun muziek zich met kristallen noten over de arcaden van het klooster verspreidde toen hij ze tot leven wekte.
‘Heilige Thomas’ van de schilderkunst
Het was toen dat, van tijd tot tijd, een oude broeder de deur van de cel van de schilder opende, verbaasd staarde en zonder geluid terugkeerde, verborgen in zijn kap. Het was deze discrete en vergeten bewonderaar die hem zijn glorieuze naam gaf: Angelico, de ‘engelachtige’. Slechts één religieus voor hem was het waard geweest deze naam te gebruiken: Thomas, zijn gids en leraar. Vanaf die dag had Fra Angelico maar één zorg op aarde: de bijnaam 'goddelijk' te verdienen en de 'Heilige Thomas' van de schilderkunst worden.
Beginnen met gebed
In 1435 kreeg Fra Angelico de opdracht om de fresco's van het oude San Marco klooster in Florence te schilderen. Hij gaf zich met hart en ziel aan het werk en elke dag voor zonsopgang werd een schouwspel bekend bij de monniken van San Marco: staande op een stellage die hem tegen het plafond van de smalle cel bracht, bad een nieuwsgierige boeteling zijn rozenkrans: Fra Angelico bad voordat hij met het schilderen begon. Geknield op de grond bedelden ook twee jonge monniken. Drie arme olielampjes verlichtten het tafereel, waardoor de schaduwen trilden en de tonen gloeiden.
Fra Angelico wijst aartsbisdom af
Toen begon Angelico's penseel, waarvan gezegd werd dat het gemaakt was van engelenhaar, te draaien en te kleuren. Zijn blauwtinten waren ongeëvenaard. "Ik schilder de hemel zoals die in het paradijs is", zei hij altijd met een glimlach. Fra Giovanni won de achting en vriendschap van de Heilige Vader in Rome. Op een dag achtte hij hem waardig voor het aartsbisdom van Florence, dat vacant was. Maar Angelico smeekte de paus om in zijn plaats een van de broeders van zijn orde te benoemen, zijn vriend, een religieus vol kennis en nederigheid. En zo benoemde Fra Angelico een aartsbisschop die honderd jaar later heilig verklaard zou worden, de heilige Antoninus van Florence, die hardnekkig de Renaissance bestreed… [Antoninus, letterlijk ‘Antoniootje’ omdat hij klein van stuk was, 1389-1459, stichter van het San Marco klooster, -red.]
Wenende engelen
De nederige religieus, die een van de meest gevierde kunstenaars van zijn tijd was geworden, was nog steeds in Rome toen zijn laatste ziekte hem overviel in het klooster van de broeders Predikheren van Santa Maria Sopra Minerva. Op de middag van 18 februari 1485 heerste er een doordringende stilte in het klooster. Iedere religieus wachtte, in zijn cel of in het koor, op het moment dat de klok zou luiden om Fra Angelico's laatste adem aan te kondigen. Om acht uur klonk het korte en pijnlijke signaal. Binnen een paar minuten waren de cel en de gang gevuld met knielende monniken. De melodie van het Salve Regina steeg op in de stilte, terwijl Fra Giovanni's gezicht oplichtte met een kalme glimlach. Volgens de legende gleed er op dat moment een traan over de wangen van alle engelen op zijn schilderijen, de engelen die hij had geschilderd, niet wetende dat zij het aureool van zijn onnavolgbare genialiteit en heiligheid zouden brengen.
Vele Thomassen van Aquino...
Het is een prachtige biografische noot, omdat het een prachtige biografie is. Het was zelfs moeilijk om één aspect van dit leven te kiezen om commentaar op te geven. Allereerst is het aardig om een van de principes van de katholieke beschaving op te merken die hier wordt bevestigd, en dat is het principe van de overdraagbaarheid van niveaus. Elke vorm van orde, schoonheid en deugd die op het ene vlak bestaat, kan op een ander vlak worden overgedragen. Daarom moet er, als er een Thomas van Aquino in de orde van de filosofie en metafysica was, een Thomas van Aquino in de orde van de schilderkunst zijn, net zoals er een andere Thomas van Aquino in de orde van de muziek en in alle andere ordes moet zijn.
Hoogtepunten beantwoorden aan dezelfde wetten
Dit komt door een principe, dat het monarchale principe van het universum is, dat alle talenten gereduceerd of gesublimeerd moeten worden in een opperste talent; dat alle werken hun punt van vervulling moeten vinden in een opperste werk en dat er daarom in alle ordes en richtingen hoogtepunten moeten zijn. En hoogtepunten, wier suprematie gehoorzaamt aan dezelfde principes die in de ordes van ‘het zijn’ zijn. Het zijn als zodanig heeft eigenschappen en gehoorzaamt aan bepaalde regels die niets anders zijn dan een ontvouwing van de principes die aan het zijn inherent zijn. Daarom zijn de regels van schilderkunst, muziek, kunst, het leiden van mensen, kortom al het andere, de toepassing van dezelfde algemene principes op uiteenlopende gebieden.
Koninkrijk van Maria
Op zo'n manier dat, als we super-hoogtepunten van mensen hebben op elk gebied, die dezelfde regels gebruiken die tot in de kern bekend zijn en geassimileerd zijn met hun persoonlijkheid, en die ze toepassen op hun respectievelijke gebieden, het hele menselijke leven dan een prachtige harmonie vormt, waarin dezelfde fundamentele principes worden omgekeerd en door elkaar worden uitgelegd, en die een totaliteit samenstellen die uiteindelijk zeker het Koninkrijk van Maria zal vormen.
Harmonie brengt nieuwe harmonieën voort
Als je een kathedraal binnengaat, zie je de uitdrukking van de heersende politieke, economische en sociale orde. Je hoort muziek die de ‘melodisering’ is van de kathedraal en de politieke, economische en sociale orde die op dat moment van kracht is. Wanneer de liturgie plaatsvindt, zal deze de pracht en praal hebben die de interne orde van de katholieke Kerk extrinsiek maakt. Maar omdat de ware wereldlijke orde niets anders is dan een projectie van de principes van de superieure geestelijke orde van de katholieke Kerk op haar eigen lagere orde, zal die op haar beurt een andere harmonie voortbrengen. En de mensheid zal overspoeld worden met harmonieën in plaats van schreeuwende tegenstellingen. Harmonieën die een soort immense symfonie van harmonieën zullen vormen, waarvan het punt van eenheid voortdurend tot ons spreekt over God.
Middeleeuwen voortijdig beëindigd
Hier hebben we de heilige Thomas van Aquino en de zalige Fra Angelico. Uit het verslag blijkt dat ze allebei ‘Engelachtig’ [angelicus] worden genoemd: de ‘Engelachtige Leraar’ en de "Engelachtige schilder". Als de Middeleeuwen niet voortijdig waren afgeslacht voor de donkerste misdaad in de geschiedenis - na het verraad van Judas - zouden we deze ‘Engelachtigen’ nu op verschillende gebieden hebben gehad. We hadden al de ‘engelachtige strijder’ met Sint-Lodewijk IX en Sint-Ferdinand II van Castilië.
Orde waarin engelen mensen leiden
Dus we zouden een heleboel andere dingen hebben gehad langs deze engelachtige lijnen. We zouden dan een engelachtige, samenhangende, lichtgevende, bovennatuurlijke, diep logische orde hebben, die dan de orde van de Christelijke Beschaving en de Heilige Rooms-Katholieke Kerk zou zijn. Vandaar een orde die meer geschikt is voor Engelen dan voor mensen, waarin de laatsten door de eersten naar het Paradijs zouden worden geleid.
Deugd van de wijsheid
Wat zit hier achter? Er is iets wat genoemd moet worden, dat niet direct betrekking heeft op het werk van Fra Angelico, maar dat wel een tipje van de sluier oplicht. En het beste in het werk van Fra Angelico, evenals in het werk van Thomas van Aquino, is de deugd van de wijsheid. Deze architectonische deugd waardoor de mens als hoogste goed - al in dit bestaan - deze samenhang, deze diepe innerlijke harmonie van de dingen verlangt, veel meer dan welke frisdrank of machine om herrie te maken dan ook... Ten eerste omdat zijn natuur haar volledige expansie vindt in deze harmonie, maar ten tweede - en dit is de hoogste reden - omdat deze harmonie, diep van binnen, iets zegt, een onuitsprekelijk totaalwoord, dat het beste symbool is van God. God wordt gesymboliseerd in deze harmonie van alle dingen. En wie van deze harmonie van alle dingen houdt, houdt van het symbool van God, met andere woorden, houdt van God zelf.
Universum als uitdrukking van God
Het is een beetje alsof je naar onze leeuw [op het TFP-vaandel, red.] kijkt en van de Groep [TFP, red.] houdt. Die leeuw drukt ons uit. En wie van die leeuw houdt, houdt van iets in de ziel dat een van onze karakteristieke facetten is, zonder welke we onszelf niet zouden zijn. Net zoals een leeuw een beweging kan uitdrukken, kan a fortiori het hele universum God onze Heer uitdrukken. En in deze opperste harmonie is er precies één uitdrukking van God, die niet het zaligmakende visioen is, maar wel een voorproefje ervan. En wie dit liefheeft, heeft een ziel die bereid is om het zaligmakende visioen lief te hebben.
Onze Lieve Vrouw, symbool van orde
Denk niet dat deze harmonie egalitair is. Het is een monarchale harmonie, die haar middelpunt heeft in het sublieme, in het hoogste, die past in een hoogste punt van de geschapen orde, waaruit dan alle harmonieën voortvloeien. Wat is deze harmonie? Waarin komt ze het best tot uiting? In de puur geschapen orde, in Onze Lieve Vrouw. Van alle schepselen is zij niet alleen de volmaaktste, maar binnen deze opvatting die we nu bespreken, is de volmaaktste niet alleen de eerste onder de gelijken, maar is zij degene die de volmaaktheid van alle andere volmaakten daaronder in zich draagt.
Gesublimeerde synthese
Op deze manier worden alle volmaaktheden die in opeenvolgende reeksen onder hem liggen, door hem gerecapituleerd, samengevoegd en omvat. Onze Lieve Vrouw had in zichzelf alle vormen en alle graden van volmaaktheid van alle zuivere schepselen, in haar samengebald en verheven tot een graad van sublimiteit die bij geen enkel ander schepsel te evenaren was. Zij was daarom niet de synthese van dat alles, maar zij was de synthese geplaatst in een staat van sublimiteit die alle dingen die eronder kwamen buiten parallel liet. Met andere woorden, tussen haar en ons is er geen afgrond, maar een onpeilbare reeks onpeilbare afgronden, op zo'n manier dat zij het meest volmaakte is van al deze dingen samen.
Heilig Aanschijn van Onze Lieve Heer...
Onze Heer Jezus Christus was in zijn allerheiligste menselijkheid meer dan zij. Daarom moest de volmaaktheid van alle volmaaktheden het Heilige Aanschijn van Onze Heer Jezus Christus zijn. Waarom? Door zijn blik en gelaat weerspiegelde hij alle vormen en graden van zielsvolmaaktheid die in de mens mogelijk zijn, plus iets goddelijks, en daarom iets onuitsprekelijks. Aan de andere kant was het meest volmaakte aan Onze Heer Jezus Christus, die volmaakt was, zijn gezicht, dat de condensatie was van alle volmaaktheden van het lichaam.
...onthult ons alle regels van universum
Ik weet zeker dat als iemand dit Gelaat zou leren kennen zoals het werkelijk was - niet na de verminking van de martelingen van de Passie - hij zich zou realiseren dat de proporties van zijn gelaatstrekken alle harmonieuze regels van het universum moesten bevatten. Door het Heilig Aanschijn te bestuderen, moest men in staat zijn om alle schoonheid van het universum te kennen; men kon de schoonheid van het universum en de orde van het universum ontcijferen door de verhoudingen... van het Heilig Aanschijn.
Niet alleen schoonheid, ook genade
Van schoonheid en ook van iets anders dat mensen zo zelden samen met schoonheid vinden: genade. Vormen van schoonheid worden vaak gevonden, maar ze worden over het algemeen losgekoppeld van genade. ‘Genade’ wordt hier opgevat in de betekenis van charme, betovering. We vinden vaak vormen van charme, maar losgekoppeld van ware schoonheid. Wat Hij als charme had, als aantrekkingskracht...! De charme die varieerde van de majesteit die het meest opwindend was en het meest ongeschikt om door ons waargenomen te worden, tot de kostbare en aantrekkelijke genade die het meest zachtaardig was, het meest welwillend, het meest in staat om zich klein te maken en ons te strelen. Dit alles tezamen was een aantrekkingskracht en een charme achter de volmaakte schoonheid en met de uitdrukking van een oneindige intelligentie en een transcendente heiligheid die ons een idee zouden geven hoe zijn gelaatstrekken zou zijn.
Het Gelaat waarvoor geen woorden zijn
In essentie is dit wat de heilige Thomas zag en waarover hij mediteerde; in essentie is dit wat de zalige Fra Angelico zag en waarover hij zijn hele leven heeft gezongen; in essentie is dit wat we zullen zien in het Koninkrijk van Maria. Door al deze harmonieën zullen we iets zien dat ons doet denken aan het onbevlekte, heiligste, vorstelijke, moederlijke en tederste gelaat van Onze Lieve Vrouw en het Gelaat waarvoor geen woorden bestaan, waar geen bijvoeglijke naamwoorden voor bestaan, waar alles alleen stilte en eerbiedige aanbidding is: het gelaat van Onze Lieve Heer Jezus Christus.
Het is door deze harmonieën te begrijpen dat men zich voorbereidt op het begrijpen van het Heilige Aanschijn en op het zaligmakende visioen voor alle eeuwigheid.
Deze tekst is overgenomen van pliniocorreadeoliveira.info en is ontleend aan een conference die prof. Plinio op 18 februari 1967 gegeven heeft.
Laatst bijgewerkt: 16 februari 2024 09:43