Detail van Jan van Eyck, De annunciatie (1434). "Ze was zo zuiver en vlekkeloos dat ze na haar dood met lichaam en ziel werd opgenomen in de hemel of de blauwe lucht."
Hoe Onze Lieve Vrouw ons de kleur blauw teruggaf
De meeste mensen denken dat de oudheid veel op onze tijd leek. Ze denken dat de mensen toen dezelfde dingen deden en waardeerden als wij.
Kleur is niet vanzelfsprekend
We beseffen niet hoe het christendom een wereld van schoonheid, vreugde en genot heeft geopend waar heidense volkeren niet van konden genieten. We beschouwen veel prachtige culturele verworvenheden als vanzelfsprekend. Hetzelfde geldt voor de wereld van kleur. Het christendom ontwikkelde rijke kleurconcepten die verschilden van die van primitieve en oude volkeren. De volkeren uit de oudheid hadden bijvoorbeeld weinig waardering voor de kleuren om hen heen. In hun literatuur wordt er nauwelijks melding van gemaakt.
Het mysterie van Gladstone
In zijn uitstekende substack Via Mediaevalis schrijft Robert Keim over dit merkwaardige gebrek aan kleur in de oudheid. Als we de tijden vergelijken, zien we hoezeer het christendom ons leven heeft verbeterd. Hij merkt op dat William E. Gladstone, premier van het Verenigd Koninkrijk in de tweede helft van de negentiende eeuw, een geleerde was die de Homerische epen bestudeerde. Gladstone merkte op dat er in de literaire teksten nauwelijks melding werd gemaakt van kleur. Het was alsof de epen zich in zwart-wit afspeelden. Vooral de kleur blauw ontbrak. Deze leemte was bijzonder vreemd, gezien het feit dat Homerus schreef over de zeereizen van zijn personages terwijl ze over de diepblauwe zee voeren en de blauwe lucht aanschouwden. Deze heldhaftige figuren waren omgeven door blauw, maar Homerus maakt bijna geen melding van deze kleur.
Een fysiologische afwijking?
Gladstone merkte zelfs op dat alle kleuren onnauwkeurig werden uitgedrukt. Hetzelfde woord in het Grieks duidt vaak op de tinten en kleuren die wij met verschillende en onderscheiden namen aanduiden. De Griekse gedichten bevatten alleen de meest ruwe en elementaire vorm van kleurervaring, waarin zwart en wit de boventoon voerden. Deze schokkende omissie maakte zo'n indruk op Gladstone dat hij dacht dat de Grieken misschien leden aan een oogafwijking of een gebrek aan evolutie, waardoor het kleurenzien waar de mensheid vandaag de dag en al eeuwenlang van geniet, in de oudheid ontbrak. Hij geloofde dat dit tragische mysterie misschien werd veroorzaakt door een fysiologische afwijking, in plaats van een culturele tekortkoming.
Een cultureel probleem
Dergelijke biologische overpeinzingen bleken later onjuist. De ogen van vandaag verschillen niet van die in de oudheid. Wat wel anders was, was de betekenis die aan kleuren werd toegekend. De rijkdom van een cultuur is wat kleuren onder de aandacht van een volk brengt. De Griekse literatuur was, ondanks al haar literaire briljantie, nog steeds enigszins primitief in haar uitdrukking van kleur.
Een geschiedenis van de kleur blauw
De beroemde mediëvist Michel Pastoureau volgt de veranderende perceptie van kleuren. Hij beweert dat de middeleeuwen kleuren tot leven brachten. Daarom schreef hij verschillende boeken, waarin hij telkens een specifieke kleur analyseert. Zijn boek, Blue: The History of a Color, is een briljante analyse van hoe de kleur blauw in de loop van de tijd is geëvolueerd. De auteur legt uit hoe cultuur de perceptie van blauw in de oudheid heeft gevormd. Hij lost Gladstones mysterie op over waarom blauw vooral uit Griekse epen werd geweerd.
Blauw stond voor barbarisme
De antieke wereld had geen speciale afkeer van blauw. De Grieken en Romeinen maakten echter wel associaties die bepalend waren voor hun omgang met kleuren. In dit geval associeerden zowel de Griekse als de Romeinse cultuur blauw met de barbaren en hun duistere, bedreigende wereld. De barbaren verfden hun lichaam en haar blauw. De kleur speelde een rol in hun bijgelovige rituelen. Zo werd blauw in hun cultuur geassocieerd met verwijzingen naar de dood en de onderwereld. Het dragen van blauw werd sterk afgeraden, omdat het als lelijk en verontrustend werd beschouwd. Tot het einde van het Romeinse Rijk werd blauw met argwaan en minachting bekeken.
Lees ook: Sint-Bartolo Longo: de satanist die door de rozenkrans werd bevrijd
De komst van de middeleeuwen
Deze houding veranderde geleidelijk. Met de komst van de middeleeuwen ontstond een rijke cultuur die kleur in het leven bracht. Theologen en geleerden begonnen symbolische, metafysische en mystieke betekenissen te vinden in kleuren, die ze gebruikten om eigenschappen van God, deugden en principes uit te drukken die hielpen bij de beoefening van het katholieke geloof. Met de bekering van de barbaren hadden mensen geen reden meer om de kleur blauw te minachten. Ze erkenden dat blauw een bijzondere schoonheid en een wereld van betekenis had, en ze zochten naar manieren om het te gebruiken.
Blauw is de Mariakleur
Er bestaat geen twijfel over wat er daarna gebeurde. Dr. Pastoureau legt uit hoe middeleeuwse christenen deze sublieme kleur aan Onze Lieve Vrouw aanboden als eerbetoon aan haar vele kwaliteiten, barmhartigheid en genade. De artistieke overlevering toont ondubbelzinnig een explosie van blauw ter ere van de Moeder van God in de twaalfde eeuw. Plotseling werd het diepe "Mariale blauw" prominent aanwezig in de kunst, glas-in-lood, schilderkunst en cultuur als een manier om de voortreffelijkheid van de Heilige Maagd weer te geven.
De enorme symboliek van blauw
Blauw eerde haar goed. De naam van Onze Lieve Vrouw, Maria, is afgeleid van het woord voor zee (mare), die vaak blauw is. Ze was zo zuiver en vlekkeloos dat ze na haar dood met lichaam en ziel werd opgenomen in de hemel of de blauwe lucht. Middeleeuwse christenen lieten zich inspireren door de Byzantijnse traditie, waar blauw de kleur was van koninklijke families en keizerinnen. Blauw symboliseerde het goddelijke rijk waar Onze Lieve Vrouw regeert als Koningin van Hemel en Aarde.
Blauw staat voor zuiverheid
Blauw stond voor de zuiverheid van de Heilige Maagd en de Onbevlekte Ontvangenis. In bepaalde Spaanse bisdommen is blauw een liturgische kleur die wordt gebruikt op het feest van de Onbevlekte Ontvangenis, een Mariafeest. Blauw kwam symbool te staan voor de toewijding van degenen die veel opofferen om haar te eren. Blauw opende een wereld van expressie om de Moeder van God te eren en te vieren, waarop de middeleeuwse mens enthousiast reageerde.
Een lofzang op de Maagd van Nazareth
Robert Keim concludeert dan ook: “De symbolische associaties – de hemel, het water des levens, de rivieren van het paradijs, zeldzame schoonheid, bovennatuurlijke vruchtbaarheid, de heetste vlam van naastenliefde, de zee van beproevingen en gevaren die iedereen moet bevaren om de haven van eeuwige verlossing te bereiken – zijn op zichzelf een lofzang op de Maagd van Nazareth.”
Onze Lieve Vrouw zélf gaf ons het blauw
De middeleeuwse mens gaf blauw aan Onze Lieve Vrouw als haar kleur. Zij redde het uit zijn barbaarse gevangenschap en verheven het zodat de hele wereld het kon zien. De devotie voor haar gaf aanleiding tot een rijke beschaving vol vitaliteit en kleur die de oude heidenen ontbeerden. Zij was echter niet tevreden met het ontvangen van deze eerbetoon. Als een echte moeder gaf zij ons het blauw terug, zodat onze ogen ervan konden genieten en wij het konden gebruiken om haar te loven.
Dit artikel verscheen eerder op tfp.org.
Laatst bijgewerkt: 27 oktober 2025 16:23