Sint-Andreas, broer van de eerste paus

Het feest van de apostel Andreas op 30 november heeft een bijzondere dimensie, vooral dit jaar. Hij is immers de broer van Petrus, de ‘prins der Apostelen’, de eerste plaatsbekleder van Christus, de eerste paus. Maar Andreas is ook apostel van Oekraïne en Rusland.

Doop van Russische volk

Hoe komt dat? Als je in Kiev van de Sint-Sofia kathedraal naar de Dnjepr loopt, passeer je het Sint-Michielsklooster, met daarvoor het monument voor Olga, de grootmoeder van Vladimir de Heilige. Zij bekeerde zich als afstammelinge van de Vikings (Olga komt van Helga) tot het christendom en liep daarmee vooruit op de doop van het hele Russische volk, die haar kleinzoon in 988 zou voltrekken (we houden even het conventionele jaartal en de gebruikelijke Russische spelling van de namen aan).

Graf van Petrus

Links van Olga, die centraal staat, en bovendien een trapje lager – want in de Orthodoxe visie moet de Kerk tegenover de vorst haar plaats weten - zien we de apostel Andreas, die haar kennelijk de weg wijst. Wat doet die hier? Wel, op de eerste plaats is Sint-Andreas voor de Orthodoxie en Constantinopel wat zijn broer Sint-Petrus voor Rome en de hele Katholieke Kerk is. Behalve dan, dat er geen twijfel over bestaat dat Petrus werkelijk in Rome de marteldood stierf en dat de Sint-Pieter op zijn graf gebouwd is. Vooral na de opgravingen in de jaren veertig van de vorige eeuw waarbij het graf en het gebeente van Sint-Petrus werden blootgelegd, kan dat nauwelijks nog serieus betwist worden.

Andreas de ‘eerstgeroepene’

Over broer Andreas zijn we heel wat minder betrouwbaar ingelicht. Wat we wel met zekerheid kunnen zeggen: Sint-Andreas is de enige apostel met een Griekse eigennaam, Andreios, wat de ‘manhaftige’ betekent. Dat wijst er nog eens op hoezeer het Grieks in Jezus’ tijd de algemene voertaal was. Aan zijn naam wordt vooral in het Oosten graag het bijvoeglijk naamwoord protokletos toegevoegd, wat de ‘eerstgeroepene’ betekent. Dit verwijst naar het eerste hoofdstuk van het evangelie van Johannes dat beschrijft hoe Andreas als volgeling van Johannes de Doper na diens getuigenis ‘Zie het Lam Gods’ overstapt naar Jezus en diens discipel wordt . Vervolgens werft hij ook zijn broer Petrus, tot wie Jezus dan zegt: “Gij zult Kefas, dat betekent Rots – genoemd worden.” (het Griekse woord voor rots is Petros, onder welke naam wij sindsdien de prins der Apostelen kennen): dit is de grondslag van het pausdom.

Tegenwicht tegen pausdom

Wanneer je daar echter een beetje moeite mee hebt (en dat hebben nogal wat partijen in het verleden met het pausdom gehad) en in de Schrift gaat zoeken naar argumenten om deze door Christus zelf ingestelde voorrang van Petrus, de eerste paus, te relativeren, kom je al gauw bij Andreas, de “eerstgeroepene” uit. Hij was zijn broer, althans volgens Johannes, als volgeling van Jezus toch maar mooi net even voor. Vandaar dat Andreas in de Oosters-orthodoxe Kerk graag omhooggestoken wordt, als een soort tegenwicht tegen de paus van Rome. Uiteraard is dat oneigenlijk, en historisch bovendien zwak onderbouwd, maar zo gaan die dingen. In feite levert het alleen maar een contrast op met de ‘hardheid’ van de bewijzen waarmee het pausdom zich kan legitimeren.

Oorlog in Oekraïne

Zoals bekend is Constantinopel als de ‘hoofdstad’ van de Orthodoxie in feite een ‘tweede Rome’ en als zodanig ook gesticht in 324 door keizer Constantijn de Grote. Op dat moment was het Romeinse rijk al gesplitst in een Latijnse helft in het westen en een Griekse helft in het oosten door een voorganger van Constantijn, de christenvervolgende keizer Diocletianus. Die tweedeling werkt vandaag nog altijd door, niet alleen in het kerkelijk schisma dat er in 1054 uit voortkwam, maar ook in de geopolitieke tegenstelling tussen Rusland en Europa, zoals die op dit moment in de oorlog in Oekraïne zo navrant tot uitdrukking komt. Denk ook aan de tegenstelling tussen de orthodoxe Serven en de katholieke Kroaten, die vrijwel dezelfde Slavische taal spreken, maar die respectievelijk in Cyrillisch en Latijns schrift schrijven.

Opbieden tegen paus

Rome ontleent zijn religieuze gezag onmiskenbaar aan het graf van Petrus, op wie Jezus beloofde Zijn Kerk te zullen bouwen. Omdat volgens de overlevering Sint-Andreas gemissioneerd heeft in de omgeving van de Zwarte Zee, claimde de patriarch van Constantinopel, van het ‘andere Rome’, daartegenover het opvolgerschap van deze apostel, die op zijn beurt de Kerk van Byzantium gesticht zou hebben. Op die manier kon hij opbieden tegen de paus van Rome, hoewel Andreas niet in Constantinopel begraven ligt, want de stad bestond bij diens dood nog niet.

Zwaartepunt Orthodoxie in Rusland

Wellicht wordt nu begrijpelijk waarom Sint-Andreas in Rusland en Oekraïne zo hoog aanzien geniet. Constantinopel viel in 1453 voor de Ottomaanse sultan en is sindsdien een Turkse stad. De patriarch zetelt er sindsdien als een pastoor zonder parochie, maar hij geniet nog wel vanuit de geschiedenis het aanzien van een orthodoxe ‘paus’, als formeel de ‘eerste onder zijn gelijken’. Getalsmatig en praktisch ligt het echte zwaartepunt van de Orthodoxie echter sinds jaar en dag in Rusland. Als je dat ergens niet hoeft uit te leggen, is dat wel in Rusland zelf.

Patriarch van Moskou

In 1325 had de sluwe Ivan I Kalita (De ‘geldbuidel’, zo genoemd omdat hij als groothertog van Moskou voor de Mongolen belastingen inde, maar die positie tegelijk gebruikte om zich onder hen uit te worstelen) de metropolitane bisschopszetel van Kiev al naar Moskou verplaatst en de stad daarmee van het eerste kerkelijke prestige voorzien. Na de val van Constantinopel, het ‘Tweede Rome’, was Moskou zich bovendien het ‘Derde Rome’ gaan noemen (en een vierde zal er nooit zijn, werd daar veiligheidshalve bij gezegd), maar het schortte nog wel aan een eigen patriarch. Daar werd in 1589 een mouw aan gepast. De patriarch van Constantinopel werd uitgenodigd en te verstaan gegeven dat hij letterlijk niet zou wegkomen voordat hij een patriarch van Moskou had geïnstalleerd. De patriarch in kwestie, Jeremia II, koos na lang nadenken eieren voor zijn geld en installeerde de eerste ‘Patriarch van Moskou en heel Rusland’, Job I.

Doorborduren op Sint-Andreas

Met deze ‘schepping uit het niets’ van een ‘patriarch’ was het oorspronkelijke christelijke idee van een patriarch - een (aarts)bisschop die vanaf een apostolische zetel een groot gebied bestuurt - geheel losgelaten. Met dat grote gebied zat het wel goed, maar er waren nooit apostelen in Rusland geweest, laat staan dat ze daar begraven zouden liggen. De Patriarch van Moskou kon dus slechts doorborduren op het gezag van de apostel Andreas, waarop zijn collega in Constantinopel zich beriep. Temeer daar er een legende in omloop was dat Sint-Andreas op zijn missionaire omzwervingen ook de oevers van de Dnjepr had aangedaan en in de regio van Kiev (dat op dat moment nog evenmin bestond als Constantinopel zelf) voor de heidenen had gepredikt. De oud-Russische Nestorkroniek (1113) maakt daar melding aan, dus op dit – waarschijnlijk apocriefe – gegeven kon men zich beroepen. Dat Andreas in de negende eeuw aan vorstin Olga de weg naar het christendom zou hebben gewezen, zoals het monument in Kiev suggereert, kan dus hooguit in metaforische zin worden begrepen.

‘Andreaskruis’ dateert uit Middeleeuwen

Uiteraard doet dit alles niets af aan het belang van Sint-Andreas als een van de eersten onder de apostelen. Volgens de overlevering stierf hij de dood aan het kruis ergens op de Peloponnesos in Zuid-Griekenland en ligt hij daar ook begraven, in de stad Patras. Net als zijn broer Petrus zou hij zijn kruisiging niet op die van Jezus Christus hebben willen laten lijken. Daarom zou hij volgens de legende na langdurige geseling met touwen vastgebonden zijn aan een diagonaal ‘Andreaskruis’. Maar ook dit gegeven en de bijbehorende afbeeldingen dateren pas van de Middeleeuwen.

‘Weid mijn schapen’

Het is alleen de paus van Rome die zich kan beroepen op de indrukwekkende woorden die Christus tot de prins der Apostelen richtte: “Gij zijt Petrus; en op deze steenrots zal Ik mijn Kerk bouwen en de poorten der hel zullen haar niet overweldigen. Ik zal u de sleutels geven van het Rijk der hemelen en wat gij zult binden op aarde, zal ook in de hemel gebonden zijn en wat gij zult ontbinden op aarde, zal ook in de hemel ontbonden zijn.” (Mt. 16, 13-19). En alleen tot Petrus sprak Jezus tot driemaal toe: “Weid mijn schapen” (Johannes 21,15-17). Vandaar dat we aan de dakrand van de apsis van de Sint-Pieter deze opdracht, overgedragen aan de pausen, in monumentale kapitalen kunnen teruglezen. In het Latijn: O PASTOR ECCLESIAE TU OMNES CHRISTI PASCIS AGNOS ET OVES (‘O Herder der Kerk, weidt gij alle lammeren en schapen van Christus’), maar ook in het Grieks: SY BOSKEIS TA ARNIA SY POIMAINEIS TA PROBATIA XRISTOY. Zodat zij over de universaliteit van het gezag van Petrus geen enkele twijfel laten voortbestaan.

Laatst bijgewerkt: 29 november 2022 16:58

Doordring heel Nederland van de boodschap van bekering

Uw gift brengt de boodschap van bekering en hoop van Onze Lieve Vrouw in Fatima aan duizenden mensen.

Doneer