Het overlijden van Benedictus, die als persoon tegenstellingen overbrugde, verstoort het precaire evenwicht in het Vaticaan. (Foto: Wikipedia)
Benedictus XVI, hoofdrolspeler in het leven van de Kerk
Een leidende figuur in het leven van de Kerk, op het breukvlak van twee eeuwen en twee millennia, is overleden.
Ratzinger: omstreden maar standvastig
Eerst als theoloog, dan als hoogleraar aan de universiteit en conciliair peritus, vervolgens als aartsbisschop van München, kardinaal van de Heilige Roomse Kerk, prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer en ten slotte als paus met de naam Benedictus XVI tot aan zijn omstreden aftreden in 2013, stond de figuur van Joseph Aloisius Ratzinger meer dan zestig jaar lang centraal in het leven van de Kerk (en dus van de wereld). De opmerkelijke duur van deze prominentie, de extreme complexiteit van de gebeurtenissen waarbij hij betrokken was, zijn standvastigheid bij het ingrijpen in enkele van de meest brandende kwesties van onze tijd, maakten dat zijn leven gekenmerkt werd door tegenstrijdige beoordelingen, die na zijn dood zeker niet zullen ophouden.
Convergentiepunt van conservatieve reactie
Daarom is het opvallend om de omvang en kracht van de beweging van genegenheid, erkenning en medeleven te zien die op gang kwam bij het nieuws van zijn overlijden. Ik doel hier niet in de eerste plaats op de commentatoren en columnisten, die de overleden paus met lofprijzingen overladen, maar vooral op het publiek dat in verrassende aantallen naar het Sint-Pietersplein stroomde om hem de laatste eer te bewijzen. Ook op de sociale netwerken wemelde het van de commentaren in die zin. Dit bewijst hoe robuust en diepgeworteld de conservatieve reactie is waarvan hij een symbool en convergentiepunt is geworden. Deze reactie vormt een van de grote nieuwigheden van onze tijd.
De onafgebroken lofzang op Vaticanum II
En het is juist vanuit dit 'reactie'-karakter dat ik mijn korte commentaar begin. De periode onmiddellijk na het Concilie werd gekenmerkt door wat Mgr. Brunero Gherardini "een grandioze ononderbroken lofprijzing" noemde. Iedereen sprak er goed over en veel, ja te veel, vooral “die magna comitante caterva, de onafzienbare menigte van wie napraten, bij de rij aansluiten, zich altijd conformeren" [1].
Ratzinger plaatste kanttekeningen bij Concilie
Het sentiment van een groeiend aantal gelovigen vertolkend was de eerste die de moed had om de feestelijke eensluidendheid officieel te doorbreken kardinaal Ratzinger, in een zet die professor Plinio Corrêa de Oliveira als volgt becommentarieerde: "Toen in 1984 een man van opmerkelijke apostolische onverschrokkenheid de moed had om met enkele krachtige woorden een samenvattend beeld te schetsen, was het in het Westen alsof een bom in de hele wereld tot ontploffing kwam. Wie was die man? Een wereldberoemd theoloog, een vooraanstaande figuur in het leven van de Kerk, kortom de Duitse kardinaal Joseph Ratzinger, prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer"[2].
Communisme “schande van onze tijd”
De Braziliaanse leider verwees specifiek naar de zeer harde kritiek die de kardinaal, in openlijke tegenstelling tot de geest van de Ostpolitik van het Vaticaan, op het communisme uitte door dit een "schande van onze tijd" te noemen. De kritiek op de prefect bleef echter niet uit. Het was de eerste uitgebreide veroordeling van de post-conciliaire crisis door een hoge prelaat van de Kerk. In het nu beroemde interview met Vittorio Messori verklaarde hij: "Het staat buiten kijf dat de laatste twintig jaar uitgesproken ongunstig zijn geweest voor de katholieke Kerk. De resultaten na de Raad lijken haaks te staan op ieders verwachtingen.”
Tweede Vaticaans Concilie bleek zelfvernietiging
“De pausen en de concilievaders verwachtten een nieuwe katholieke eenheid en in plaats daarvan is er een verdeeldheid ontstaan die - om de woorden van Paulus VI te gebruiken - van zelfkritiek naar zelfvernietiging leek te gaan. Er werd nieuw enthousiasme verwacht en in plaats daarvan mondde het te vaak uit in verveling en ontmoediging. Er werd een sprong voorwaarts verwacht en in plaats daarvan werden we geconfronteerd met een progressief proces van decadentie". En hij besloot: "Het moet duidelijk gesteld worden dat een echte hervorming van de Kerk een ondubbelzinnig verlaten van verkeerde wegen veronderstelt die tot onbetwistbaar negatieve gevolgen hebben geleid" [3].
Dr. Plinio: ‘Beter als ik me vergist had’
Het gezag van deze aanklacht bracht Plinio Corrêa de Oliveira ertoe deze op te nemen in het ‘Commentaar’ aan het eind van zijn hoofdwerk Revolutie en Contrarevolutie [4]. De verbijstering van de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer was echter niet nieuw. Ze waren veertig jaar eerder al verwoord door Plinio Corrêa de Oliveira zelf in zijn boek In Defence of Catholic Action [5]. In een interview uit 1990 wees de Braziliaanse leider zelf ook op de overeenkomsten tussen zijn aanklachten uit 1943 en die van kardinaal Ratzinger uit 1984: "Sommigen vinden overeenkomsten tussen de overwegingen van kardinaal Ratzinger in zijn beroemde Verslag over het Geloof en wat ik in de jaren veertig schreef over het theologisch, moreel en sociaal-economisch progressivisme dat in Brazilië begon op te komen. Hoe beter zou het voor de Kerk zijn geweest dat ik me had vergist, dat die dwalingen niet hadden bestaan en zich niet over de wereld hadden verspreid!"[6].
Bevrijdingstheologie krijgt ervan langs…
De jaren zestig en zeventig zagen in Latijns-Amerika de onbetwiste opkomst van de zogenaamde bevrijdingstheologie, met marxistische inspiratie. De ‘cakewalk’ eindigde met de verkiezing van Johannes Paulus II. In zijn toespraak tot de 3e Algemene Vergadering van het CELAM in januari 1979 heeft paus Woytila deze school er ernstig van langs gegeven. De Argentijnse socialist Diego Facundo Sánchez schrijft: "Na een paar minuten toespraak [van de paus] was het meteen duidelijk dat er een heel andere fase aanbrak voor de Latijns-Amerikaanse Kerk en voor de bevrijdingstheologie" [7]. Deze "totaal andere fase" had kardinaal Joseph Ratzinger als hoofdpersoon.
… en wordt veroordeeld
Op 6 augustus 1984 publiceerde de Congregatie voor de Geloofsleer, onder de handtekening van kardinaal Ratzinger en met goedkeuring van paus Johannes Paulus II, de Instructie Libertatis Nuntius, over bepaalde aspecten van de bevrijdingstheologie", die algemeen werd beschouwd als een echte veroordeling van deze theologie. Het klimaat veranderde. Tot dan toe opereerden de tegenstanders van de bevrijdingstheologie in een aanzienlijk magistraal vacuüm. De boodschap van Johannes Paulus II in Puebla, gevolgd door de bovengenoemde Instructie, leek een keerpunt te betekenen.
Veroordeling Boff betekende grote opluchting
Daarna volgde de veroordeling van Leonardo Boff, een van de voortrekkers van de bevrijdingstheologie. En zelfs deze stap werd door Plinio Corrêa de Oliveira geprezen als "van onschatbare waarde". (...) Het vormt een gewichtige maatregel voor de geestelijke ontgifting van zoveel door het marxisme geïnfiltreerde katholieke milieus" [8]. Men moet de ramp van het post-conciliaire tijdperk hebben meegemaakt om het gevoel van opluchting te begrijpen dat deze ingrepen betekenden, als een waterstraal op de vlammen van een brand.
Vreugde om veroordeling bevrijdingstheologie
"Met het verschijnen van de Instructie van kardinaal Ratzinger (...) is er iets veranderd in dit desolate panorama," schreef Plinio Corrêa de Oliveira, "Voor degenen die treuren om dit scenario, dat nu nog tragisch is maar binnenkort apocalyptisch kan worden (...), is het alsof er tijdens een brand onverwachts een straal fris en heilzaam water uit een brandkraan wordt gespoten. Als voorzitter van de Nationale Raad van de Braziliaanse TFP (...) is het mijn plicht om hier de vreugde, de dankbaarheid en vooral de hoop uit te drukken die ik voel bij het zien, te midden van het vuur, van de komst van deze verlichting" [9].
Dr. Plinio hoopte op méér
De hoop van de Braziliaanse katholieke leider was gebaseerd op de verwachting dat andere stappen in dezelfde richting zouden volgen: "Ik denk dat een enkele waterstraal het vuur niet dooft; dit belet ons echter niet om het als een opluchting te verwelkomen. Vooral omdat we niet kunnen bewijzen dat deze waterstraal de enige zal blijven'. De illustere denker hoopte daarom dat "doctrinaire en praktische obstakels zouden worden opgeworpen. Het is onze plicht te hopen dat dergelijke obstakels worden opgeworpen".
Summorum Pontificium bevrijdde de traditionele liturgie
Als paus heeft Benedictus XVI heel wat leerstellige en praktische hindernissen opgeworpen, vooruitlopend op zijn nu historische homilie in de Missa pro eligendo Romano Pontifice (zo heet de H. Mis die aan het conclaaf voorafgaat, red.-). Zijn verdediging van de "niet-onderhandelbare beginselen", die de onoverkomelijke verdedigingslinie van de Kerk tegenover de hedendaagse crisis aangeeft, en het motu proprio Summorum Pontificum, dat officieel verklaart dat de traditionele liturgie nooit is afgeschaft en dat elke priester van de Latijnse ritus deze kan vieren, met alles wat zij inhoudt, komen onmiddellijk in gedachten. Om nog maar te zwijgen van zijn oprechte verdediging van de Europese christelijke beschaving.
Waren maatregelen van Benedictus genoeg?
Deze en soortgelijke maatregelen consolideerden en breidden de conservatieve reactie uit die in hem, zoals eerder vermeld, een symbool en een punt van convergentie vond. Aan elke reactie liggen twee elementen ten grondslag: een ongemakkelijkheid met bepaalde situaties, die leidt tot een afwijzing ervan, en een verlangen naar iets heel anders, ja zelfs tegengestelds. De standpunten van kardinaal Joseph Ratzinger, de latere Benedictus XVI, ondervingen deze malaise zeer goed en gaven er structuur en gezag aan. In hoeverre bevatten ze ook een afwijzing ervan en vooral het verlangen naar hun tegendeel? Met andere woorden, in hoeverre vormden zij een contrarevolutie? Dit is een vraag die het historisch debat in de toekomst zal moeten ophelderen.
Lees ook: In herinnering aan paus Benedictus XVI, 1927-2022
Ratzinger hield boel bij elkaar
Gezaghebbende vaticanisten, waaronder Gian Guido Vecchi in de Corriere della Sera [10], erkennen weliswaar de rol van de overleden paus als conservatief, maar kennen hem ook die van katéchon toe, d.w.z. "degene die weerhoudt". In deze jaren, aldus Vecchi, die Vaticaanse bronnen aanhaalt, heeft "Benedictus XVI (...) een beslissend element van stabilisatie en ontspanning" vertegenwoordigd, waardoor voorkomen werd dat controverses uitmondden in een openlijk conflict: "Ratzinger heeft de meest duidelijke centrifugale tendensen beteugeld".
Overlijden van Ratzinger is radicale verandering
Een soortgelijke opmerking komt van Massimo Franco, voor wie "de dood van emeritus-paus Benedictus XVI het evenwicht in het Vaticaan verstoort". Volgens de bekende Vaticanist heeft Benedictus XVI "het mogelijk gemaakt de impulsen van de radicale randgroepen te beteugelen" [11]. Met andere woorden, terwijl hij aan de ene kant de conservatieve reactie onderschepte, samenvoegde en leidde, verhinderde hij aan de andere kant dat deze zich in de richting van haar natuurlijke gevolgen bewoog.
Zijn verdwijnen verandert het spel radicaal. Terwijl we bidden voor de ziel van deze leidende figuur in het leven van de hedendaagse Kerk, wenden we ons tot Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid, om de gelovigen te verlichten in de moeilijke tijden die voor ons liggen.
Dit artikel verscheen eerder op de website atfp.it.
Voetnoten
[1] Brunero Gherardini, Concilio Ecumenico Vaticano II. Un discorso da fare, Casa Mariana Editrice, Frigento, 2009, p. 13.
[2] Plinio Corrêa de Oliveira, Comunismo e anticomunismo alle soglie dell’ultima decade di questo millennio, Corriere della Sera, 7-3-1990.
[3] Vittorio Messori a colloquio con il cardinale Ratzinger. Rapporto sulla Fede, Edizioni Paoline, Cinisello Balsamo, 1985, pp. 27-28.
[4] Plinio Corrêa de Oliveira, Rivoluzione e Contro-Rivoluzione, Luci sull’Est, Roma, 1998, p. 170.
[5] Plinio Corrêa de Oliveira, In difesa dell’Azione Cattolica, São Paulo, Ave Maria, 1943.
[6] Cfr. Tradición, Familia, Propiedad - Un ideal, un lema, una gesta, São Paulo, Brasile, 1990, pp. 52-61. Per una disanima delle somiglianze tra le denunce del leader cattolico brasiliano e del Prefetto della Congregazione per la Dottrina della Fede, si veda Os erros realmente existiam! Plinio Corrêa de Oliveira tinha razão. Catolicismo compara as denúncias do “Em Defesa da Ação Católica” com advertências recentes do Cardeal J. Ratzinger, Catolicismo N° 512, agosto 1993.
[7] Diego Facundo Sánchez, Teologia della Liberazione. Lo scontro con Wojtyla e Ratzinger, Roma, Datanews, 2010, p. 46.
[8] Dichiarazione della TFP brasiliana sulla condanna di errori contenuti nell’opera “Chiesa: Carisma e Potere. Saggio di ecclesiologia militante” di padre Leonardo Boff O.F.M., Cristianità, N° 121, maggio 1985, pag. 5.
[9] Plinio Corrêa de Oliveira, Un getto d’acqua sull’incendio, Folha de S. Paulo, 10-12-1984.
[10] Gian Guido Vecchi, L’ala più conservatrice ora può perdere ogni freno. La fronda «americana» spingerà contro Francesco?, Corriere della Sera, 3 gennaio 2023.
[11] Massimo Franco, L’anomalia che dava stabilità, Corriere della Sera, 2 gennaio 2023.
Laatst bijgewerkt: 16 januari 2023 13:03